8-10. กกุธสุตฺตาทิวณฺณนา

[99] อฏฺฐเม กกุโธ เทวปุตฺโตติ อยํ กิร โกลนคเร มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อุปฏฺฐากปุตฺโต ทหรกาเลเยว เถรสฺส สนฺติเก วสนฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา กาลงฺกโต, พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ ตตฺราปิ นํ กกุโธ พฺรหฺมาตฺเวว สญฺชานนฺติฯ นนฺทสีติ ตุสฺสสิฯ กิํ ลทฺธาติ ตุฏฺฐิ นาม กิญฺจิ มนาปํ ลภิตฺวา โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ กิํ ชียิตฺถาติ ยสฺส หิ กิญฺจิ มนาปํ จีวราทิวตฺถุ ชิณฺณํ โหติ, โส โสจติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อรตี นาภิกีรตีติ อุกฺกณฺฐิตา นาภิภวติฯ อฆชาตสฺสาติ ทุกฺขชาตสฺส, วฏฺฏทุกฺเข ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ นนฺทีชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺสฯ อฆนฺติ เอวรูปสฺส หิ วฏฺฏทุกฺขํ อาคตเมว โหติ ฯ ‘‘ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อิติ อฆชาตสฺส นนฺที โหติ, สุขวิปริณาเมน ทุกฺขํ อาคตเมวาติ นนฺทีชาตสฺส อฆํ โหติฯ อฏฺฐมํฯ

[100] นวมํ วุตฺตตฺถเมวฯ นวมํฯ

[101] ทสเม อานนฺทตฺเถรสฺส อนุมานพุทฺธิยา อานุภาวปฺปกาสนตฺถํ อญฺญตโรติ อาหฯ ทสมํฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

3. นานาติตฺถิยวคฺโค

1-2. สิวสุตฺตาทิวณฺณนา

[102] ตติยวคฺคสฺส ปฐมํ วุตฺตตฺถเมวฯ ปฐมํฯ

[103] ทุติเย ปฏิกจฺเจวาติ ปฐมํเยวฯ อกฺขจฺฉินฺโนวฌายตีติ อกฺขจฺฉินฺโน อวฌายติ, พลวจินฺตนํ จินฺเตติฯ ทุติยคาถาย อกฺขจฺฉินฺโนวาติ อกฺขจฺฉินฺโน วิยฯ ทุติยํฯ

3-4. เสรีสุตฺตาทิวณฺณนา

[104] ตติเย ทายโกติ ทานสีโลฯ ทานปตีติ ยํ ทานํ เทมิ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทมิ, น ทาโส น สหาโยฯ โย หิ อตฺตนา มธุรํ ภุญฺชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทติฯ โย ยํ อตฺตนา ภุญฺชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา เทติฯ โย ปน อตฺตนา เยน เตน ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺฐโก สามิ หุตฺวา เทติฯ อหํ ‘‘ตาทิโส อโหสิ’’นฺติ วทติฯ

จตูสุ ทฺวาเรสุติ ตสฺส กิร รญฺโญ สินฺธวรฏฺฐํ โสธิวากรฏฺฐนฺติ ทฺเว รฏฺฐานิ อเหสุํ, นครํ โรรุวํ นามฯ ตสฺส เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร เทวสิกํ สตสหสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อนฺโตนคเร วินิจฺฉยฏฺฐาเน สตสหสฺสํฯ

โส พหุหิรญฺญสุวณฺณํ ราสิภูตํ ทิสฺวา กมฺมสฺสกตญาณํ อุปฺปาเทตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ ทานสาลาโย กาเรตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทฺวาเร อุฏฺฐิตอาเยน ทานํ เทถาติ อมจฺเจ ฐเปสิฯ เตนาห – ‘‘จตูสุ ทฺวาเรสุ ทานํ ทียิตฺถา’’ติฯ

สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานนฺติ เอตฺถ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคตาฯ พฺราหฺมณาติ โภวาทิโนฯ สมิตปาปพาหิตปาเป ปน สมณพฺราหฺมเณ เอส นาลตฺถฯ กปณาติ ทุคฺคตา ทลิทฺทมนุสฺสา กาณกุณิอาทโยฯ อทฺธิกาติ ปถาวิโนฯ วนิพฺพกาติ เย ‘‘อิฏฺฐํ, ทินฺนํ, กนฺตํ, มนาปํ, กาเลน, อนวชฺชํ ทินฺนํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย, คจฺฉตุ ภวํ พฺรหฺมโลก’’นฺติอาทินา นเยน ทานสฺส วณฺณํ โถมยมานา วิจรนฺติฯ ยาจกาติ เย ‘‘ปสตมตฺตํ เทถ, สราวมตฺตํ เทถา’’ติอาทีนิ จ วตฺวา ยาจมานา วิจรนฺติฯ อิตฺถาคารสฺส ทานํ ทียิตฺถาติ ปฐมทฺวารสฺส ลทฺธตฺตา ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตสหสฺเส อญฺญมฺปิ ธนํ ปกฺขิปิตฺวา รญฺโญ อมจฺเจ หาเรตฺวา อตฺตโน อมจฺเจ ฐเปตฺวา รญฺญา ทินฺนทานโต ราชิตฺถิโย มหนฺตตรํ ทานํ อทํสุฯ ตํ สนฺธาเยวมาหฯ มม ทานํ ปฏิกฺกมีติ ยํ มม ทานํ ตตฺถ ทียิตฺถ, ตํ ปฏินิวตฺติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ โกจีติ กตฺถจิฯ ทีฆรตฺตนฺติ อสีติวสฺสสหสฺสานิฯ เอตฺตกํ กิร กาลํ ตสฺส รญฺโญ ทานํ ทียิตฺถฯ ตติยํฯ

[105] จตุตฺถํ วุตฺตตฺถเมวฯ จตุตฺถํฯ

5. ชนฺตุสุตฺตวณฺณนา

[106] ปญฺจเม โกสเลสุ วิหรนฺตีติ ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรนฺติฯ อุทฺธตาติ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย จ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย จ อนวชฺเช สาวชฺชสญฺญิตาย จ สาวชฺเช อนวชฺชสญฺญิตาย จ อุทฺธจฺจปกติกา หุตฺวาฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา, ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสติโนติ นฏฺฐสฺสติโน สติวิรหิตา, อิธ กตํ เอตฺถ ปมุสฺสนฺติฯ อสมฺปชานาติ นิปฺปญฺญาฯ อสมาหิตาติ อปฺปนาอุปจารสมาธิรหิตา, จณฺฑโสเต พทฺธนาวาสทิสาฯ วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อนวฏฺฐิตจิตฺตา, ปนฺถารุฬฺหพาลมิคสทิสาฯ ปากตินฺทฺริยาติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริยาฯ

ชนฺตูติ เอวํนามโก เทวปุตฺโตฯ ตทหุโปสเถติ ตสฺมิํ อหุ อุโปสเถ, อุโปสถทิวเสติ อตฺโถฯ ปนฺนรเสติ จาตุทฺทสิกาทิปฏิกฺเขโปฯ อุปสงฺกมีติ โจทนตฺถาย อุปคโตฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิกฺขนฺตา, อิทานิ ปมตฺตา วิหรนฺติ, น โข ปเนเต ปาฏิเยกฺกํ นิสินฺนฏฺฐาเน โจทิยมานา กถํ คณฺหิสฺสนฺติ, สมาคมนกาเล โจทิสฺสามี’’ติ อุโปสถทิวเส เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ญตฺวา อุปสงฺกมิฯ คาถาหิ อชฺฌภาสีติ สพฺเพสํ มชฺเฌ ฐตฺวา คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ยสฺมา คุณกถาย สทฺธิํ นิคฺคุณสฺส อคุโณ ปากโฏ โหติ, ตสฺมา คุณํ ตาว กเถนฺโต สุขชีวิโน ปุเร อาสุนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขชีวิโน ปุเร อาสุนฺติ ปุพฺเพ ภิกฺขู สุปฺโปสา สุภรา อเหสุํ, อุจฺจนีจกุเลสุ สปทานํ จริตฺวา ลทฺเธน มิสฺสกปิณฺเฑน ยาเปสุนฺติ อธิปฺปาเยน เอวมาหฯ อนิจฺฉาติ นิตฺตณฺหา หุตฺวาฯ

เอวํ โปราณกภิกฺขูนํ วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ เตสํ อวณฺณํ กเถนฺโต ทุปฺโปสนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ คาเม คามณิกา วิยาติ ยถา คาเม คามกุฏา นานปฺปกาเรน ชนํ ปีเฬตฺวา ขีรทธิตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา ภุญฺชนฺติ, เอวํ ตุมฺเหปิ อเนสนาย ฐิตา ตุมฺหากํ ชีวิกํ กปฺเปถาติ อธิปฺปาเยน วทติฯ นิปชฺชนฺตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ อนตฺถิกา หุตฺวา สยนมฺหิ หตฺถปาเท วิสฺสชฺเชตฺวา นิปชฺชนฺติฯ ปราคาเรสูติ ปรเคเหสุ, กุลสุณฺหาทีสูติ อตฺโถฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสมุจฺฉาย มุจฺฉิตาฯ

เอกจฺเจติ วตฺตพฺพยุตฺตเกเยวฯ อปวิทฺธาติ ฉฑฺฑิตกาฯ อนาถาติ อปติฏฺฐาฯ เปตาติ สุสาเน ฉฑฺฑิตา กาลงฺกตมนุสฺสาฯ